प्रेमप्रसाद भट्टराईजीले एउटा पाण्डुलिपि हेरेर केही लेखिँदिन भन्नुभयो । पाण्डुलिपि पढ्न पाउने अवसर ठानेर मैले सहजै स्विकार गरेँ । गोपाल काफ्लेजीले ल्याइ दिनुभएको पाण्डुलिपि लकडाउन भए पश्चात् नयाँ किताब पढ्न नपाएको समयमा रमाइलो मानेर पढेँ । यति सम्म ठीक थियो । अब यस बारे केही लेख्नु पर्दा भने मलाइ फलामको चिउरा चपाउनु जस्तै भएको छ । के लेख्ने, कसरी लेख्ने ॽ मैले निर्क्योल गर्न सकेको छैन । अझ पाण्डुलिपि पढ्दै जाँदा आफैले भोगेको समय, स्थान पात्रहरू र घटना समेतलाई संस्मरण गरेर लेखिएको पाउँदा मलाइ लेख्न अझै कठिन महसुस भएको छ ।
प्रेमप्रसाद भट्टराईजीले आफ्नो जीवनमा भोगेका कुराहरू, संगत गरेका मानिसहरूसँगका घटनालाई र अनुभूतिहरूलाई लेख बद्ध गरेर यो कृति तयार गर्नु भएको छ । वहाँले यसलाई संस्मराणात्मक निबन्धहरू भन्नुभएको छ । वास्तवमा यो संस्मरणहरूकै सँगालो छ र बन्धन मुक्त लेखन छ । निबन्धको परिभाषा भित्र रहेकाले विधाका हिसाबले यो कृतिलाई संस्मराणात्मक निबन्ध भनिएको उपयुक्त महसुस हुन्छ । तै पनि यो आत्म कथ्यले भरिएकोले आत्म कथा विधासँग निकटताको अनुभूति पनि रहन्छ । कालखण्ड र पूर्णताको हिसाबले भने संस्मराणात्मक निबन्ध भन्नु नै उपयुक्त महसुस हुन्छ ।
लेखकले किताबको नाम “बोझे इन्स्पेक्टर” राख्नु भएको छ । बोझे इन्स्पेक्टर अर्थात् लक्ष्मीप्रसाद भट्टराई वहाँका पिताजीको नाम हो । बोझे इन्स्पेक्टर शीर्षकमा एउटा लेख छ । जसमा बोझे शब्दका बारेमा पिताजीले इन्स्पेक्टर भएर गरेका केही कार्यका बारेमा वहाँले उल्लेख गर्नु भएको छ। आफ्ना पिताजीका पराक्रमका चर्चा पनि गर्नु भएको छ । आफ्ना पिताका संस्मरणमा लेख्नु र कृतिको नाम पनि बोझे इन्स्पेक्टर भनेर राख्नु लाइ वहाँले आफ्ना पिताश्रीको आधुनिक श्राद्ध पनि गर्नु भएको मैले महसुस गरेको छु । यति भए पछि मेरो मान्यतामा बित्नु भएको दिन र सोह्र श्राद्धको तिथिमा तर्पण नदिएर पनि फरक पर्दैन । बरु यो लेख अलिक विस्तृत भैदिएको भए उचित हुने थियो जस्तो लाग्छ । लक्ष्मीप्रसाद भट्टराई प्रहरीका इन्स्पेक्टर मात्र नभएर एकजना सार्वजनिक र चर्चित व्यक्तित्व रहेकाले वहाँका बारेमा जन्म देखि देहान्त सम्मका घटनाहरू समेटिन सकेको कृति भए सर्वसाधारणको चासो र जिज्ञासाको विषय बन्ने थियो । प्रेमप्रसाद भट्टराईजीको अवकाश कालमा यस्ता कार्यहरूको आशा राख्न सकिन्छ । यस्तो कार्य सम्पन्न भए अझै ठूलो श्राद्ध मानिने कुरामा दुई मत रहँदैन ।
धर्मशिला चापागाँई र लीला कट्टेल दुई झापाली क्रान्तिकारी महिलाहरू लेखकका संस्मरणका पात्रहरू छन् । यी दुई पात्रहरू अलग समय खण्डका एउटै उदेश्य र प्रयोजनका लागि यात्रामा रहेका पाइन्छन् । एक जनाको दुखान्त अन्त भएको छ भने अर्को जनालाई काँडाहरूको यात्रा पश्चात् एउटा परि दृश्यमा देख्न सकिन्छ । हाम्रो सामाजिक परिवेशमा पढाइ लेखाइ पूरा गर्दै गरेका नारी पात्रहरूले व्यक्तिगत उचाइ रहर गर्दा अनेक हिसाबले सरल यात्राबाटै प्राप्त गर्न सम्भव भए पनि कठोर यात्राबाटै समूहगत उचाइको प्रयत्नमा लागी परेको कुरा महत्वको र ऐतिहासिक रहेको छ । यस कृतिका पाठकले लेखकलाई प्रश्न र कौतूहलको कठघरामा तान्न भने सक्छन् । प्रश्न हुन सक्छ – “ यस्ता चर्चित पात्रहरूको सामीप्य देखाउने मात्र लेखकको रहर किन ॽ”
हो, लीला कट्टेल र धर्मशिला चापागाँई एउटै गन्तव्यका उस्तै पथका यात्री हुन् । उनका जीवनका धेरै कुरा संयोगले पनि मिलेका छन् । उनको संस्मरण लेखकले जति गर्नु भएको छ, बाँझो फुटिसकेको छैन । राँटो रहेको छ । उनको कठोर यात्राको संस्मरण विवरण जे भने पनि त्यो लेख्न जाँगर भएको लेखकलाई यथेष्ट स्थान छ ।
लेखकको संस्मरणमा सी पी, के पी को प्रसंग पनि रहेको छ । गौरी शंकर खड्का पनि तानिनु भएको छ । यस्ता व्यक्तिहरूको संस्मरणको प्रसंग अलिक लामो भए पाठकलाई सन्तुष्टि प्राप्त हुने थियो । समय क्रमले झापा आन्दोलनलाई निकै पछाडी छाडी सकेको छ । त्यो चरणमा बेपत्ता भएका पुण्य शर्माको अहिले सम्म अत्तो पत्तो छैन । लेखकको संस्मरणमा पुण्य शर्मा पनि पर्नु भएको छ । पुण्य शर्माका समकालीन र मित्रहरूले सत्ता मुसार्दा पनि उनलाई सम्झेनन् । झापा आन्दोलनसँग जोडिएर आउने जन-ज्योति कुइनेटोको प्रसंग आएको छ । काशिराज निरौला र वहाँ त्यो कुइनेटोको काममा भारतीय जेल पर्दाको प्रसंग पनि आएको छ तर झापा आन्दोलनमा त्यति निकट रहेका लेखकबाट आन्दोलनबारे अलिक धेरै कुरा किन आएन भनेर पनि पाठकका मनमा प्रश्न उठी रहनेछ ।
राम श्रेष्ठ, श्रीराम गिरी, लोके दाइ, पण्डित निरौला र उनका छोरा, आदिका बारेमा लेखकले गर्नु भएको स्मरणले सामाजिक यथार्थता र व्यवहार उधिन्ने काम भएको छ । यी व्यक्ति , विषयको स्मरणको चयन उचित लाग्छ । लेखकले कीर्तिपुरको विद्यार्थी जीवन, विद्यालयको शिक्षण अनुभव, विभिन्न क्याम्पसहरूमा प्राध्यापन गर्दाको अनुभवहरू संस्मरणमा उल्लेख गर्नु भएको छ । वागा बोर्डरमा भारत पाक सैन्य परेडको अवलोकनले नियात्राको आस्वाद पनि थपेको छ ।
उल्लिखित विषय, व्यक्ति र घटनाहरूको स्मरणको लेखनबाट यो कृतिको जन्म भएको छ । स्वभावैले यस्तो लेखनमा लेखक पनि आफै मूल पात्रका रूपमा समावेश हुने अवस्था रहन्छ । साथै यस विधाको माध्यमबाट तत्कालको राजनीतिक, सामाजिक, आर्थिक परिवेशको उपयुक्त जानकारी पाठकले पाउन सक्ने कारणले पनि यस्तो लेखनको महत्व हुन्छ । यस्ता संस्मरण र आत्मकथाका विधाहरू पढ्न बढि रुचाइने विधा हुन् ।
समाजमा राम्रा कुरामात्र हुँदैनन् । अझ हाम्रो जस्तो समाजमा विकृति र विसंगतिहरुको ढेरी रहन्छ । लेखक सचेत रहने हुनाले नै ती कुराहरूका विरुद्धमा कलम बलियो बनाएको हुन्छ । यस कृतिमा पनि यसको प्रयोग प्रचुर छ । यसले कृतिलाई पठनीय बनाएको छ ।
लेखकीय सीप र सौन्दर्यका लागि यस कृति मार्फत लेखकले ब्याड राख्नु भएको छ । आशा गरौ, लेखकले अरू कृतिहरू लेखनका लागि यो प्रारम्भ हो । अवकाश जीवनमा वहाँका अरू कृतिहरू जन्मी रहन्छन् । म यसका लागि शुभकामना प्रदान गर्छु ।
श्रावण ३, २०७७।
विर्तामोड झापा ।