जुहीरत्न कवि लीला उदासीको कविता – सङालो
कवि लीला उदासी खनाल (२००६) को जन्मथलो प्रसिद्ध साहित्यकारहरू थुप्रै भएको इलाम जिल्ला हो भने कर्मथलो वाम चेतना जागेको प्रसिद्ध जिल्ला झापा हो । म २०२१ देखि नै लीला उदासीलाई जान्दछु । अर्थात् ४ दशकभन्दा धेरै समयदेखि उदासी मेरा चिनारू हुन् । मेची महाविद्यालयका तिख्खर छात्रका रूपमा, वाम चेतनाको बिकुल फुक्ने ´पञ्चामृत´का एक सम्स्थापक सदस्यका रूपमा, झापाका समय–समयका आन्दोलकका रूपमा, पत्रकारका रूपमा, समाजसेवीका रूपमा, अधिवक्ताका रूपमा र कवि निबन्धकारका रूपमा । उनी कस्ता हुन्, मैले लेखेको छु –
जहाँ लौहव्यक्तित्व राधा र चन्द्र
कवि द्रोण–लीला जहाँ वीर–धीर
पढेथे तिही थिन् यिनी ज्योतिजस्ती
सवैमा परेथ्यो कुतन्त्रे कुदृष्टि
लाली– श्लोक १३
यक्षको पोखरा प्रवास
( लघुकाव्यसङ्ग्रह )२०५४
वास्तवमा, लालीकी लीला र लीला उदासीका लीला मेरा कवित्वपूर्ण हृदयमा भावना जगाउने विद्यार्थी हुन् भने उद्बोधक व्यक्तित्व पनि हुन् । उनी र द्रोणाचार्य साथी थिए । पत्रकारिता गर्थे सँगै भने सँगै कविता पनि लेख्थे । ´पञ्चामृत´का लीलासँग उनको अविस्मरणीय नाम गाँसिएको छ, झापामा । उनका प्रिय साथी साम्सद भए, छिटै अकालमा रोगग्रस्त भई बिते पनि झापाली पथच्युत, पदच्युत, आस्थाच्युतहरूका नाममा नाम नगाँसी बिते । साथी द्रोणविहीन लीला उदासी एक्लो भएर वामपन्थी आन्दोलनमा, पार्टीभन्दा परै रहेर पनि आजसम्म डेग नछाडी झापामा क्रियाशील रहेका छन् ।
आज त्यसै नरमाइलो अनुभव भएको दिन छ । नेपालमा कतिपय वाममार्गी वाममार्गबाट विचलन हुन थालेको अनुभूति भएको समयमा लीला उदासीका कविता पढ्दै छु । यी कविता पढ्दा हाम्रो सीमा मिचिएको कुराको विरोध गरेर नथाक्ने लीला उदासी मेरा मस्तिष्कमा बस्छन् । कुनै बेला लेनिनलाई क्रेनमा झुन्डयाएको दृश्यले चिरिएको म आफ्नै आँखा – अगाडि कैयौँ वामपन्थीहरूको विचलन पाउदा ४० वर्षभन्दा बढी वाम–चेतनाले डोर्या एका लीला उदासीलाई छाम्छु, अँह ! लाग्दैन आस्थामा दृढ यो कवि पनि अब आएर चिप्लिन्छ, भनेर । उनको ढल्न लागेको रूख कविता पढ्छु – त्यहाँ उनी भन्छन् –
ए मूर्ख मान्छेहरू !
यो रूख लड्न आँटेको छ
यसमा नचढ
यो रूख अब लड्छ !
म घोत्लिन्छु– यहाँ लडिरहने ढलिरहने रूखमा धेरै कालिदासहरू चढिरहेछन् – तल ओर्लन नसकेर आफू बसेकै हाँगा काटेर । यस्तै भावनाको कविता हाम्रा अर्का कवि पुण्यप्रसाद खरेलले पनि रचेका छन्, जसले विपथगामीहरूको विपथलाई इङ्गित गर्छ ।
कवि उदासीको आज भालेलाई बास्न निषेध छ (२०४८) यसपल्ट पनि बाली लागेन (२०५७) यो झापा हो (२०६६) मा गरी ८२ जति कविता प्रकाशित देखिन्छन् । पञ्चामृत (२०२५) सङसँगै जसो प्रकाशित युगज्ञान साप्ताहिक (२०२६) जुही त्रैमासिक (२०३८) र यथार्थ कुरा पाक्षिक (२०५२) का स्तम्भ लेखक जुहीद्वारा २०५९ मा जुहीनवरत्नमध्ये १ जुही– रत्नका रूपमा सम्मानित प्रतिभा कवि लीला उदासीका यी कविताले अब गहन समीक्षा पाउने ममा आशा पनि पलायो । उनीजस्ता प्रतिभालाई तल पारेर माथि चढनेहरू भएको सम्झेर मन भने खिन्न भयो ।
हुनत श्यामप्रसाद, जनकप्रसाद हुमागाई, कपिल लामिछाने, घनेन्द्र शर्मा, हीरा आकाश, सरोज ओली, डा हृषीकेश उपाध्याय, होम सुवेदी, विजय खरेल आदि कवि लेखकहरूबाट विभिन्न पत्र पत्रिकामा लीला उदासीको साहित्यिक योगदानको चर्चा भएकै हो । त्रि वि वि स्नातकोत्तर तहको शोधपत्रमा पनि उदासीको व्यक्तित्व र कृतित्वको मूल्याङ्कन भएको हो र पनि अब गहन समालोचना होला भन्ने आशा नपलाइछाडेन ।
यी ३ कवितासङ्ग्रहबाहेक त्यो बालक कहिले जन्मन्छ ? नामको निबन्ध– सङ्ग्रह (२०६३) प्रकाशित छ भने साहित्येतर विषयको ग्रन्थ संविधान सभा र संविधान (२०६३) पनि प्रकाशित छ । यी ५ कृतिका लेखक / कवि लीला उदासीको अर्को पनि निबन्ध–सङ्ग्रह प्रकाशनोन्मुख छ । आफ्ना पुस्तक छापिदिने प्रकाशक नहुनु र आफूले पनि छाप्न नसक्नुको पीडा कवि लीला उदासीलाई अवश्य निकै होला, तर म जस्तो हितूलाई पनि बढी नै छ । कहिलेकहीँ सोच्दछु – ४ दशक नेपाली साहित्यमा वाम–चेतनाले भरिपर्ण, प्रखर रचना दिने सर्जकलाई हामीले बढी नै अनास्था गर्यौभ । जुही–रत्नले सम्मान गरेर त जुहीमात्र कृतार्थ भयो– तर लेखकले केही पाएनन् । झापाली केही पुरस्कार / सम्मानले उनको मनका घाउको सानो तिनो उपचार भने अवश्य भएको मान्नुपर्छ ।
लीला उदासी भावुक कवि हुन् । निबन्धमा पनि उनी भावुकिएका छन् भन्ने कुरा धेरै निबन्धले स्पस्ट पार्छन् । सीमा मिचिएको विरोधमा चार दशकसम्म कराएर नथाक्ने उनी जनकवि हुन् भन्दा अत्युक्ति हुन्न । झापा आन्दोलनमा कहिल्यै पछि नसर्ने योद्धा उनी अझसम्म निष्कलङ्क छन् । यसै सङ्ग्रहको छिमेकी कविताको यो अम्श हेरौ –
पुर्खाले आर्जेको
भोगचलन गरिरहेको
हड्डी घोटेर छर्कँदै – जोगाएको
लालपुर्जा भएको
सिमानाको जमिन,
सीमास्तम्भ,
हराउँदै आएका छन्
र यो निरन्तर छ
उहिल्यैदेखि
अहिलेसम्म
चलिरहेछ / चलिरहेछ ।
यसैगरी आन्दोलनका केही सहकर्मीहरूप्रतिका उनका केही व्यङ्ग्यात्मक कविता अत्यन्त सजीव र मुटु छुने छन् । माननीय, तपाईले कुर्सी देख्नुहुनेछ, सुखानीको माटो बेच्न सक्दैनौ, हराएको साथी मभित्र भेटिदैन, आदि कविता यसपल्ट पनि बाली लागेनमा झै यो संङ्ग्रहमा आन्दोलन, भूतपूर्व साथी, श्रीमान् ………प्रसाद थोरै उदाहरण हुन् ।
देशप्रति गद्दारी गर्नेप्रति कवि उदासीलाई ज्यादै घृणा छ भने समसामयिक विकृति र विसङ्गतिप्रति उनले पराकाष्ठाको आक्रोश पोखेको प्रमाण यत्रतत्र पाइन्छ । प्रतीकात्मक कविता – रचनामा उनी धेरै निपुण छन् । तीभन्दा पनि आख्यानात्मक लघु रूपका र नाटकीय ढङ्गका कवितामा भने कवि उदासी निकै झर्झराएका पाइन्छन् । ´यो झापा हो´ लघु रूपको आख्यानमय नाटकीय रूपको कवितामा यो चार दशकको अध्येताको अनुभूति अभिव्यक्तिएको छ । यो कवितामा झापाका निरिहहरूलाई जालझेल गरेर चुस्ने, कागज गराउने, मुद्दा लगाउने, घुस खाने – खुवाउने, निर्मम भ्रष्टाचारीको सजीव चित्रण छ । यस्तो चित्रण गर्नुपर्दथ्यो– एउटा नामी अधिवक्ता कवि भएर । त्यो काम अधिवक्ता लीला उदासीले गरेका छन् – यहाँ अनुभूतिमय कवि भएर । झापाका जाली–झेलीका कुरा मैले डा हृषीकेश उपाध्यायबाट पनि सुनेको छु, बिर्तामोडका निबन्धकार गोपालकुमार बस्नेतको एउटा निबन्धको पुस्तकमा पनि पढेको छु – अहिले ´यो झापा हो´ कवितामा जुन रूपले, जुन भाषामा, जुन चेतनाले झापाली शोषण, भ्रष्टाचार, अन्याय र अत्याचारको चित्रण भएको छ – त्यो विशेष छ ।
सम्क्षेपमा, बेला–बेलामा झापामा पत्रकारका रूपमा र अधिवक्ताका रूपमा लीला उदासी वरावर चर्चित भइरहँदा पत्रकार र अधिवक्ता व्यक्तित्वले कवि व्यक्तित्वलाई थिच्ने हो कि ? भन्ने भ्रम मलाइ भएको थियो, अहिले ´सुखानी´ मा बगेका वीरहरूका रगत र बलिदानलाई आफ्ना गातामा अँगालेर आएको ´यो झापा हो´ प्रकाशित हुँदा कवि लीला उदासी सशक्त कविका रूपमा जीवित रहेको बलियो अनुभव गर्दै लीला उदासी जीवित छन्, जीवित रहनेछन् भन्ने दृढ विश्वास पलाएको छ । उनको अभिव्यक्ति गुनगुनाउन मन लाग्छ–
आँखा आफै सिर्जना हुन्
सिर्जनाका मुहान हुन्
त्यसैले, सावधान !
कसैले कसैको आँखा नफोर ।
“ आँखा ”
चूडामणि रेग्मी सेवानिवृत्त सहप्राध्यापक तथा सम्पादक जुही
२०६६–०१–२१
झर्रो नेपाली घर ,लेखनाथ चोक चन्द्रगढी, झापा ।